Một hòn đảo rác khổng lồ ập vào bờ biển Đài Loan đã làm biến đổi vĩnh viễn số phận hai con người xa lạ tưởng chừng không bao giờ có cơ hội gặp gỡ: một thiếu niên mười lăm tuổi từ một hòn đảo trên Thái Bình Dương và một nữ giáo sư có chồng và con trai bị mất tích trong một chuyến leo núi khát khao được kết liễu mạng sống của mình.
Kết hợp nhuần nhuyễn và táo bạo chủ nghĩa hiện thực huyền ảo với dụ ngôn về môi trường, Người mắt kép là câu chuyện lạ thường về mối quan hệ trong gia đình, ý nghĩa của tình yêu, và những tác hại lâu dài của việc phá hủy thiên nhiên của con người.
Chúng ta chưa từng đọc thứ gì như cuốn tiểu thuyết này. Chưa bao giờ. Nam Mỹ đã trao cho chúng ta chủ nghĩa hiện thực huyền ảo – còn Đài Loan thì trao cho chúng ta gì đây? Một cách kể mới về hiện thực mới của chúng ta, đẹp đẽ, thú vị, đáng sợ, phi lý, chân thật. Hoàn toàn không ủy mị nhưng cũng chưa bao giờ tàn bạo, Wu Ming-Yi đối xử với sự yếu ớt của con người và của thế giới bằng sự dịu dàng đầy can đảm. – Ursula K. Le Guin
********
Người Mắt Kép chắc chắn là một trong những cuốn sách hay nhất mình đọc được trong năm 2023 và nó cũng là một trong những trải nghiệm đọc đáng nhớ của mình từ trước đến nay.
Nói qua một chút về tác giả Wu Ming Yi (Ngô Minh Ích) sinh năm 1971, người Đài Loan. Profile của anh rất xịn: giáo sư giảng dạy văn học, nhà văn, blogger, nhà hoạt động môi trường, biết vẽ tranh, chụp ảnh, thích đi du lịch, tìm hiểu về các loài bướm. Một người có hiểu biết và cuộc sống phong phú như thế, bảo sao truyện của anh hay đến như vậy.
Năm 2006, Ngô Minh Ích nghỉ dạy học để dành thời gian vừa đi du lịch vừa viết sách. Năm 2011, anh phát hành cuốn Người Mắt Kép. Nội dung kể về cuộc gặp gỡ giữa Atile’i – một cư dân của đảo Wayo Wayo và nhà văn Alice. Cuộc gặp của họ đến từ một vực xoáy rác va vào huyện Haven ở Đài Loan. Từ đó bí ẩn về cái chết của chồng và con trai Alice cũng được hé mở. Thú thật là khi mới đọc vài dòng giới thiệu, mình không có hứng thú lắm với cuốn sách này, mà càng đọc càng thấy cuốn. Dưới đây mình sẽ liệt kê một vài lý do:
- Người Mắt Kép kể rất nhiều về cuộc sống của các bộ lạc như người Ami, người Bunun, người dân đảo Wayo Wayo. Mình thích đọc những chương nói về cuộc sống của mấy bộ lạc này lắm. Cảm thấy được sống ở một cộng đồng khác hoàn toàn với người thành thị. Mà Ngô Minh Ích viết cũng hay nữa. Đọc mà thấy cả một bầu không khí hào hùng, bi tráng, thần bí, như thể đang bước vào những câu chuyện huyền thoại sống động.
- Bản dịch chất lượng.
- Cuốn này thuộc thể loại “climate fiction”, nói về biến đổi khí hậu. Đây cũng là một lý do ban đầu mình không hào hứng lắm với Người Mắt Kép (ôi trời, tôi thật là trông mặt mà bắt hình dong mà). Nhưng mà đọc sách rồi thì mới thấy Ngô Minh Ích không nói những lời giáo điều về biến đổi khí hậu. Ngược lại, cách viết của anh rất tinh tế và khai thác góc nhìn đa dạng. Đây cũng là lần đầu tiên mình được đọc sách thuộc thể loại cli-fi, rất ấn tượng. Ngoài ra, Người Mắt Kép cũng lồng thêm yếu tố hiện thực kỳ ảo.
- Người Mắt Kép thiên về trần thuật. Bạn nào thích đọc hoặc muốn viết truyện tập trung vào trần thuật, hạn chế hội thoại thì có thể tham khảo cuốn này.
- Người Mắt Kép cũng lồng ghép nhiều thông điệp như tình yêu, tình cảm gia đình, nỗi đau mất người thân, tín ngưỡng văn hóa dần bị mai một, v.v… Cho nên truyện có chiều sâu và cũng có một số vấn đề không phải đọc xong là hiểu được ngay.
- Ngô Minh Ích viết rất hay, lôi cuốn, sức tưởng tượng mạnh. Rất đáng đọc.
Đoạn dưới đây mình chia sẻ về yếu tố cli-fi trong cuốn Người Mắt Kép. Mình thấy nhiều người hay tập trung vào vực xoáy rác khi nhắc đến biến đổi khí hậu trong cuốn sách này. Với mình thì vực xoáy rác chỉ là “một phần” chứ không phải là “phần chính” hay “tất cả”. Nếu để liệt kê những chi tiết liên quan đến biến đổi khí hậu thì có rất nhiều: sự trừng phạt của thần Kabang lên đảo Wayo Wayo, sự kiện xảy ra với đảo Wayo Wayo ở cuối truyện, nạn săn bắt hải cẩu (mình rất xót xa khi đọc đoạn này), công trình đường hầm xuyên núi, con người khai thác trái phép và bất chấp sự tàn phá thiên nhiên, tục lệ săn cá voi của người Na Uy, v.v…
Điều đặc biệt mà mình thích ở yếu tố cli-fi, đó là sự khác biệt trong cách đối xử với thiên nhiên giữa người thuộc các bộ lạc và người hiện đại sống ở đô thị. Người Wayo Wayo, người Bunun hay người Ami đều có những vị thần của họ như thần núi, thần biển. Họ rất tôn thờ những vị thần này, cũng như thể hiện lòng thành kính đến thiên nhiên. Họ thật sự coi thiên nhiên là Mẹ. Cuộc sống của họ tuy có phần nào đó nguyên thủy, gắn liền với các hoạt động truyền thống như đi săn, đánh cá, song có thể thấy họ luôn biết “vừa đủ” và biết ơn những gì thiên nhiên ban tặng. Họ cũng ý thức rõ ràng những cành cây, những con sóng cũng có thể trừng phạt họ nếu họ làm điều sai trái với thiên nhiên.
► Các sách này cũng hay lắm nè:
Còn người hiện đại sống ở đô thị thì không như vậy. Họ xem thiên nhiên là của chùa và trục lợi để làm giàu bất chính. Họ không hề biết ơn thiên nhiên và cũng chẳng nghĩ gì cho nhân loại cũng như thế hệ mai sau. Về mặt này thì họ còn kém hơn cả người của những bộ lạc kia nữa. Phải chăng chỉ khi nào chúng ta sống như những bộ lạc kia, quay trở lại cuộc sống nguyên thủy thì mới biết trân trọng Mẹ Thiên Nhiên?
********
Mình biết đến tác giả Wu Ming-Yi lần đầu tiên là qua cuốn Chiếc xe đạp mất cắp, tiểu thuyết giúp ông trở thành người Đài Loan đầu tiên được đề cử giải Man Booker Quốc tế. Wu Ming-Yi cho mình cảm giác giống như khi đọc Umberto Eco, nhưng mà của phương Đông vậy, vì cuốn đó không chỉ mượn chiếc xe đạp để nói về bối cảnh chiến tranh Myanmar và Đài Loan trong thế chiến thứ II, mà đó còn viết về ngành làm bướm thủ công, về sinh thái, về quyền động vật… và rất nhiều đề tài khác chỉ trong một cuốn sách. Là nhà văn, giáo sư văn chương, nhà thiết kế, người sưu tập bướm… do đó không quá khó hiểu khi mà mỗi lần đọc Wu Ming-Yi là một trời tri thức mở ra, và mình rất thích điều đó.
Nếu ai theo dõi Wu Ming-Yi đủ lâu cũng biết ông còn đồng thời là một nhà hoạt động vì môi trường. Do đó, các tác phẩm hư cấu của ông ít nhiều đều có yếu tố sinh thái được chứa đựng trong đó. Và khi nghe Người mắt kép được chuyển ngữ, mình đã không ngừng ngóng chờ, vì nó là cuốn đầu tiên của ông được dịch ra tiếng Anh, và cũng hoàn toàn là viết về sinh thái, từ Trái đất nóng lên, biến đổi khí hậu; cho đến sự mất dần bản sắc bộ tộc, quy hoạch – xây dựng vô tội vạ, săn bắt hải cẩu – cá voi… Rõ ràng việc viết về một vấn đề thời sự dưới hình thức tiểu thuyết hư cấu là không dễ dàng, nhưng mình bị Wu Ming-Yi cuốn vào một cách hoàn toàn, và trong quá trình đọc không có gì làm mình bị out khỏi mạch văn chương, vì cũng như ông nói, đây là các vấn đề tự nó sẵn có mà không gần phải cố gắng tạo ra.
Thứ đầu tiên mình cảm thấy thích ở Người mắt kép là năng lực tưởng tượng vô biên của Wu Ming-Yi. Nhân vật chính trong tiểu thuyết Người Mắt Kép này là Atile’i – một thanh niên 15 tuổi trên đảo Wayo Wayo – đang dong buồm ra với biển lớn vì truyền thống lâu đời của hòn đảo. Tương truyền ban đầu dân đảo Wayo Wayo được Kabang – Thần biển, truyền cho sự bất tử; thế nhưng vì sự sinh sản vô độ, làm hại các sinh vật khác; cho nên họ bị biến thành người phàm, và người con trai thứ phải chèo talawaka ra biển khi qua 180 lần trăng tròn, nhằm đảm bảo mỗi gia đình chỉ có một con trai, không thể sinh sản vô độ. Điểm này làm mình nhớ tới làng Macondo của Márquez, cũng bị trừng phạt bởi tội lỗi con người. Và cách viết kì ảo của Wu Ming-Yi cũng nhiều lần được so sánh với nhà văn kì tài người Colombia, và mình thấy cũng không phải là quá với sự so sánh này.
Điều thứ hai, cũng như Richard Powers, Wu Ming-Yi xây dựng một bi kịch cá nhân song song với bi kịch môi trường, và điều đó càng làm trầm trọng thêm vấn đề mà ông muốn hướng tới. Tuyến truyện song song thứ hai là về Alice – một giáo sư văn học – người vừa trải qua sự kiện đau buồn là mất đi chồng và con trai trong một tai nạn leo núi. Mong muốn tự tử, Alice ở trong căn nhà ven biển của mình, và cũng là người chứng kiến Xoáy rác Thái Bình Dương ập vào bờ biển Đài Loan. Việc xây dựng song song bi kịch cá nhân làm dịu lại tính thời sự, mở ra tính hư cấu, và rõ ràng là ông đã làm rất tốt.
Điều thứ ba, là với một số lượng lớn các nhân vật được thêm vào, Wu Ming-Yi hướng được cốt truyện theo đúng hướng mà mình muốn và cũng đầy phong phú. Từ những người đại diện cho bộ tộc như Dahu, Hafey; cho đến những người nước ngoài nhìn ngắm thiên nhiên từ vị trí của mình, như cha con Amundsen – Sara và Detlef. Mỗi người lại là một trường hợp khác nhau, một điểm nhìn khác nhau; tổng hòa nên một bức tranh màu sắc của Thiên nhiên đang bị phá hoại dưới danh nghĩa “phát triển”, “quy hoạch” hay “đổi mới”.
Điểm thứ tư, hình tượng chính “người mắt kép” rất điển hình và đầy tượng hình. Mắt người chỉ là mắt đơn, trong khi các động vật – côn trùng khác lại là mắt kép, nghĩa là chúng thấy được sự vật một cách toàn vẹn hơn con người. Trong tiểu thuyết này, mỗi một nhân vật lại có dịp được gặp nhân vật bí ẩn ấy, như sự tự thân, như việc tự nhận thức, và rõ ràng Wu Ming-Yi cũng muốn gửi gắm một điều là con người thực sự bé nhỏ trước tự nhiên. Dahu nhờ người đàn ông ấy mà biết rằng mình sinh ra không phải để làm một thợ săn, trong khi Amundsen thì qua đó nhận ra được hành vi tàn ác của việc săn hải cẩu làm áo khoác – những con vật không hề có sức kháng cự.
Văn học sinh thái còn là một mảnh đất mới, nhưng với những tay viết tài hoa như Wu Ming-Yi, nó không khô khan mà cuốn hút đến lạ. Mê hoặc như Vòm rừng của Richard Powers nhưng cũng quen thuộc với yếu tố Đông phương như Haruki Murakami trong những chi tiết hiện thực kì ảo; Người Mắt Kép là cuốn tiểu thuyết hay và đầy mê hoặc về vai trò của con người trong tự nhiên, cũng như thực trạng đáng báo động hiện nay. Rất nên thử qua.