Cuốn sách “Petrus Ký – Nỗi Oan Thế Kỷ” của nhà sử học Nguyễn Đình Đầu kể về cuộc đời của Trương Vĩnh Ký, và đã khiến tôi mê mẩn ngay từ khi bắt đầu đọc, nhờ vào tâm hồn của tác giả khi viết. Mọi chú thích trong sách đều được ghi chép một cách tường tận và đặt ở vị trí dễ thấy, từ đó cho thấy nguồn tài liệu rõ ràng. Cách tác giả sắp xếp tài liệu khiến người đọc cảm thấy như đang đi dạo cùng Trương Vĩnh Ký, từ việc hiểu đơn giản về cuộc đời ông, nhìn thấy những biến cố xung quanh ông, đọc những thư từ ông viết cho nhà cầm quyền Pháp, xem các bài viết ông đăng trên báo, đến việc tìm hiểu về hệ thống tác phẩm ông viết và đọc những phần quan trọng trong sự nghiệp nghiên cứu của ông.
Cuốn sách chân thành, mềm mại và sâu lắng, đôi khi xen kẽ vài đoạn tác giả lưu ý rằng ông tìm thấy thông tin này ở đâu, tài liệu kia, và phân tích vai trò của Trương Vĩnh Ký. Phong cách viết dễ chịu, không chứa nhiều cảm tính riêng tư của người biên tập, nhưng rõ ràng thể hiện ý định của Nguyễn Đình Đầu trong việc tạo ra bức tranh về Trương Vĩnh Ký cho độc giả. Đó là cảm giác mà tôi cảm nhận khi đọc. Tôi không phải là người đọc sử học, nhưng tôi rất hứng thú và vui vẻ khi tiếp tục mở ra các chương mới.
Cách viết tinh tế, trong sáng và tỉ mỉ về tài liệu của tác giả đã cùng tôi trải qua hành trình từ cậu bé Trương Vĩnh Ký ở họ đạo Cái Mơn, huyện Tân Minh, tỉnh Vĩnh Long xưa, ra nước ngoài, đến Campuchia và sau đó học tại Đại chủng viện tại Poulou – Penang để chuẩn bị tất cả sức mạnh và nội lực cho tương lai chưa được định rõ.
Trong sự nghiệp của mình, Trương Vĩnh Ký đã từng làm thông ngôn, làm giám đốc trường Thông ngôn, và là một nhà nghiên cứu, viết sách. Trong thời gian đó, dù ông chỉ là người phiên dịch, nhưng ông dần dần trở thành một người tham khảo cho các nhà ngoại giao Pháp, là cầu nối giữa triều đình Huế và Pháp, giữa những mâu thuẫn phức tạp về ý thức dân tộc, giữa cuộc giằng xé và cuộc chiến tranh của người Việt muốn giải phóng khỏi Pháp, và giữa “nước mẹ Đại Pháp” muốn đặt thêm nhiều cai trị tại Việt Nam. Vô tình, Trương Vĩnh Ký lại chính là kẻ “đứng giữa”. Nhưng thay vì tận dụng ưu thế tiếng Pháp để đạt được danh vọng và giàu có, ông đã làm việc chăm chỉ, viết và nghiên cứu cẩn thận, vì muốn Pháp hiểu được Việt Nam
Mời các bạn đón đọc cuốn sách Petrus Ký: Nỗi Oan Thế Kỷ của tác giả Nguyễn Đình Đầu
—
LỜI GIỚI THIỆU
Trương Vĩnh Ký hay Petrus Ký (1837-1898) là một học giả uyên bác trên nhiều lĩnh vực từ ngôn ngữ, lịch sử, địa lý, từ điển đến văn học, nghệ thuật, văn hóa… ông sớm theo đạo Thiên Chúa và được đào tạo tại nhiều chủng viện, từ tiểu chủng viện Cái Nhum (Nam Kỳ) đến chủng viện Pinhalu (Campuchia) rồi đại chủng viện Poulo-Penang (Malaysia). Ông rất thông minh và có năng khiếu đặc biệt về ngôn ngữ, thông thạo nhiều ngôn ngữ từ Hán, Nôm đến tiếng Latin, Pháp, Anh, Hy Lạp, Ấn, Nhật, cả tiếng Khmer, Thái, Lào. Ông để lại một di sản đồ sộ với khoảng gần 100 tác phẩm sách, báo, luận văn, bao gồm những khảo cứu về lịch sử, địa lý, ngôn ngữ đến bút ký, sáng tác thơ văn, dịch sách Hán, phiên âm truyện Nôm, từ điển. Ngoài ra, ông còn để lại nhiều thư bằng tiếng Pháp, tiếng Latin và quốc ngữ giao thiệp với các nhân vật đương thời và một số di cảo, tư liệu chưa ai có thể thống kê đầy đủ.
Trước khi làm giám đốc trường Thông ngôn, Trương Vĩnh Ký còn làm chủ bút Gia Định báo. Trên phương diện quốc tế, ông đã từng là thành viên Hội Nhân đạo và Khoa học miền Đông Nam nước Pháp, thành viên thông tấn trường Đông phương Ngữ học, hội viên Hội Á châu, ông còn được ghi nhận là một trong 18 học giả hàng đầu quốc tế (1873-1874).
Ngoài công việc giảng dạy, biên phiên dịch và viết lách, Trương Vĩnh Ký có thời gian tham gia vào các hoạt động chính trị khác như tham gia Hội đồng thường trực nghiên cứu tổ chức lại nền giáo dục Nam Kỳ, Hội đồng thị xã Sài Gòn, được cử vào Viện Cơ mật của Nam triều, làm Giám quan cố vấn cho Đồng Khánh. Chính từ những hoạt động này mà trong giới nghiên cứu đã từng có những nghi vấn, phê phán gay gắt.
Học giả Nguyễn Đình Đầu là người đã dày công nghiên cứu về Petrus Ký, đã thu thập được nhiều tư liệu về Trương Vĩnh Ký trong Thư viện Hội Nghiên cứu Đông Dương (Société des Études indochinoises), Trung tâm lưu trữ Hội Thừa sai Paris (Société des Missions étrangères de Paris) và đã dịch, chú thích, xuất bản một số tác phẩm của Trương Vĩnh Ký.
Trên cơ sở chuẩn bị nhiều năm, học giả Nguyễn Đình Đầu đã hoàn thành một công trình như một hồ sơ Trương Vĩnh Ký mang tên Petrus Ký – Nỗi oan thế kỷ.
Trong công trình biên khảo này, trong chương một, tác giả viết về thân thế và sự nghiệp Trương Vĩnh Ký, trình bày một cách hệ thống cuộc đời và hành trạng của Trương Vĩnh Ký cùng những sáng tác của ông. Tác giả lập danh mục các tác phẩm và niên biểu Trương Vĩnh Ký; viết lại các hoạt động và thái độ hành xử của Trương Vĩnh Ký trong từng bối cảnh lịch sử cụ thể để người đọc tự rút ra các nhận xét, bình luận. Theo đó, cuối đời, Trương Vĩnh Ký cũng tự thấy những mâu thuẫn trong cuộc sống của mình khiến hậu thế khó hiểu khi căn dặn chôn mình trong một nhà mồ đơn sơ với dòng chữ Latin “Sic vos non vobis” (ở với họ mà không theo họ) và đôi câu đối bằng chữ Hán: “Lưu bì văn dự dị thiên địa – Ủy thế linh thần tại tử tôn” (Tiếng thơm ngưng đọng trong trời đất – Ý chí lưu truyền tại cháu con). Tác giả Nguyễn Đình Đầu không tranh luận về sự đánh giá công và tội của Trương Vĩnh Ký mà chỉ tỏ ra thông cảm với những uẩn khúc khó xử của Trương Vĩnh Ký và muốn chiêu tuyết cho ông.
Một nội dung quan trọng của cuốn sách dành cho một số trước tác của Trương Vĩnh Ký trong chương hai và ba. Đó là một số sách, báo, bài viết chọn lọc và một số thư từ trao đổi của Trương Vĩnh Ký với nhà cầm quyền Pháp, với vua Đồng Khánh, và với các nhân sĩ trí thức đương thời.
Nội dung chủ yếu của cuốn sách là những bài khen tặng Trương Vĩnh Ký lúc sinh thời và những bài khảo cứu, phê bình Trương Vĩnh Ký từ khi ông qua đời cho đến ngày nay. Đó là các chương từ chương bốn đến chương bảy qua các giai đoạn khi Trương Vĩnh Ký còn sống (chương bốn), từ khi qua đời đến năm 1945 (chương năm), từ năm 1945 đến 1975 (chương sáu) và từ khi Việt Nam thống nhất năm 1975 đến nay (chương bảy). Qua từng giai đoạn này, người đọc sẽ thấy, trải qua hơn một trăm năm với nhiều thăng trầm của lịch sử, lúc nào Trương Vĩnh Ký được tôn vinh và lúc nào bị phê phán. Trong lịch sử Việt Nam, việc bình luận, đánh giá không ít nhân vật lịch sử thường bị chi phối bởi bối cảnh lịch sử như vậy. Nhưng xu hướng chung vẫn là sự thắng thế của kết quả nghiên cứu khoa học nghiêm túc, khách quan và thái độ công minh trước lịch sử. Petrus Ký cũng trải qua nhiều sóng gió của khen – chê, tôn vinh – phê phán, nhưng cuối cùng xu thế khách quan, trung thực vẫn chi phối. Những hội thảo và bài nghiên cứu về Petrus Ký gần đây đánh giá cao những cống hiến văn hóa, những di sản ông để lại, đồng thời bày tỏ sự cảm thông với những uẩn khúc trong thời gian cộng tác với Pháp, coi ông là một học giả uyên bác, một nhà bác học.
Cuốn sách của học giả Nguyễn Đình Đầu không chỉ là một công trình khảo cứu về Trương Vĩnh Ký mà còn là một công trình tổng hợp bao gồm các trước tác tuyển chọn của Trương Vĩnh Ký và hệ thống theo thời gian các sách, báo nghiên cứu, phê bình Trương Vĩnh Ký kể cả khen và chê. Trong sách, tác giả còn sưu tập và công bố một số tư liệu mới về Trương Vĩnh Ký, đóng góp thêm cơ sở tư liệu về nhân vật lịch sử này.
Tôi đánh giá cao công lao sưu tầm, biên soạn công phu với thái độ khách quan, trung thực của học giả Nguyễn Đình Đầu. Tôi coi đây là một công trình tổng hợp có giá trị về Trương Vĩnh Ký, cung cấp một hệ thống tư liệu khá đầy đủ và khách quan với nhiều góc nhìn khác nhau, cho tất cả các nhà khoa học trên mọi lĩnh vực muốn nghiên cứu sâu về nhà bác học Trương Vĩnh Ký.
Hà Nội, ngày 5 tháng 7 năm 2016
GIÁO SƯ SỬ HỌC PHAN HUY LÊ
—-
TỰA
Nhờ duyên may phát hiện được một số tư liệu liên quan đến tiểu sử và sự nghiệp của Trương Vĩnh Ký, tôi mới dám thực hiện một “Hồ sơ Trương Vĩnh Ký”.
Hồi năm 1960, tôi đọc trong Thư viện Hội Nghiên cứu Đông Dương (Société des Études Indochinoises) nay đã hội nhập vào Bảo tàng Lịch sử Việt Nam TP. Hồ Chí Minh (số 03 Nguyễn Bỉnh Khiêm, quận 1, TP. Hồ Chí Minh) thấy trong Tạp chí Ủy ban Nông Công (Bulletin du Comité agricole et industriel de la Cochinchine) có nhiều bài nghiên cứu và nhiều hiện vật của Trương Vĩnh Ký được đăng và để gửi triển lãm trong các cuộc đấu xảo do Ủy ban Nông Công tổ chức. Những bài báo và hiện vật ấy đều mang đặc tính của ngành dân tộc học vốn chưa xuất hiện ở Việt Nam vào thời Trương Vĩnh Ký.
Tại đây, tôi cũng đọc được những số Gia Định báo thời Trương Vĩnh Ký làm chủ bút. Trong đó có bài nói về chương trình học của trường Thông ngôn (Collège des Interprètes) mà Trương Vĩnh Ký làm giám đốc. Và đặc biệt trong hồ sơ Correspondance du capitaine de vaisseau d’Ariès à l’Amiral commandant en chef (18 mars 1860 – 31 décembre 1861) (Trao đổi thư tín của đại tá hải quân Ariès với đô đốc chỉ huy trưởng, 18/3/1860 – 31/12/1861) có hai văn thư về việc mời Trương Vĩnh Ký làm thông ngôn và nội dung thư trả lời của Trương Vĩnh Ký rất cứng rắn.
Tôi còn tìm thấy Quyết định của Boresse tham biện Gia Định cử “Petrus Ký làm thông ngôn hạng nhất kể từ ngày 01/10/1860”.
Năm 1991, có dịp đi nghiên cứu tại Pháp, tôi đã kiếm trong Trung tâm Lưu trữ Hội Thừa sai Paris (Société des missions étrangères de Paris) những tài liệu liên quan đến Trương Vĩnh Ký và Cố Long – người thầy dạy thân thiết của Trương Vĩnh Ký. Cố Long chính là linh mục Charles-Émile Bouillevaux, quê ở quận Haute-Marne. Tôi đã đến tận Trung tâm Lưu trữ quận Haute – Marne để ghi rõ tiểu sử và các công trình nghiên cứu về Việt Nam và Cao Miên của Cố Long đã xuất bản cuối thế kỷ 19.
Để góp phần kỷ niệm 300 năm phát sinh và phát triển Gia Định – Sài Gòn – TP. Hồ Chí Minh (1698-1998), tôi đã giới thiệu năm tác phẩm của Trương Vĩnh Ký. Ba tác phẩm: Cổ Gia Định phong cảnh vịnh, Gia Định thất thủ, Kim Gia Định phong cảnh vịnh, xuất bản năm 1882 bằng chữ quốc ngữ với các chú giải đương thời, tôi chỉ bổ túc bằng chú thích hiện nay và các bản đồ cổ Sài Gòn để minh họa; tác phẩm Petit cours de géographie de la Basse – Cochinchine bằng tiếng Pháp xuất bản năm 1875, tôi dịch sang tiếng Việt là Tiểu giáo trình địa lý Nam Kỳ đồng thời thêm chú thích cùng bản đồ để minh họa; tác phẩm Souvenirs historiques sur Saigon et ses envions bằng tiếng Pháp xuất bản năm 1885, tôi dịch sang tiếng Việt là Ký ức lịch sử về Sài Gòn và vùng phụ cận, cũng thêm chú thích và bản đồ minh họa. Năm 1998, nhà xuất bản Trẻ đã xuất bản những sách trên.
Nhân dịp nghiên cứu lịch sử 300 năm Sài Gòn, tôi thấy trong sách La Cochinchine française en 1878 (Tình hình Nam Kỳ thuộc Pháp năm 1878) có nhiều phần viết quan trọng của Trương Vĩnh Ký về lịch sử, hành chính, tôn giáo và phong tục tập quán của người Việt ở Nam Kỳ xưa.
Tôi mạo muội kể lể những dịp có cơ may phát hiện được thêm tư liệu liên quan đến tiểu sử và trước tác của Trương Vĩnh Ký, để chủ quan nói ra bổn phận mình phải thể hiện một “Hồ sơ Trương Vĩnh Ký”. Song tiếc rằng khi làm việc này thì tuổi đã cao, không còn khả năng trí tuệ để trình bày mạch lạc, và không còn sức khỏe để đi đây đó kiếm thêm tư liệu, nhất là những nguyên bản các trước tác của Trương Vĩnh Ký.
Vậy xin quý độc giả thể tình cho khi thấy sách còn những khiếm khuyết và sai lạc. Xin chỉ bảo để tôi có thể làm bản đính chính.
Tôi thành thực cảm ơn quý bạn đọc!
Đầu xuân, năm 2015
NGUYỄN ĐÌNH ĐẦU
