Văn Hóa Là Gì? – Đào Duy Anh

VỀ ý nghĩa của chữ Văn-hóa và chữ Văn-minh (tương đương với tiếng Pháp là Civilisation và tiếng Đức là Kultur), các nhà học giả thế giới, nhất là Tây-phương, bàn cãi đã nhiều lắm ; ở đây tôi đã không thể nhắc lại tất cả những cuộc thảo luận ấy thì cũng xin gác bỏ hẳn ra ngoài, mà chỉ nói khái quát về cái ý nghĩa mà chính tôi đã thừa nhận.
Người ta thường nói dân tộc văn-minh, thời đại văn-minh để đối với dân tộc dã-man, thời đại dã-man. Trái lại, người ta thường nói văn-hóa Tây-phương, văn-hóa Đông-phương (văn-minh), văn-hóa các dân tộc Da-đen, Da-đỏ (dã-man), văn-hóa đồ đá cũ, văn-hóa điện khí. Xem thế, ta nhận thấy ngay chữ văn-hóa khác với chữ văn-minh thế nào, tuy rằng theo các ý-niệm khác nhau ấy, tiếng Pháp đều nhất tề dùng một chữ CIVILISATION thôi.
Ta có thể nói rằng chữ « văn-minh » dùng để chỉ một trình độ văn-hóa khá cao như trình độ các dân tộc Âu-Mỹ, dân tộc Trung-hoa, Ấn-độ, trái với chữ « dã-man » dùng để chỉ một trình độ văn-hóa thấp như trình độ các dân Mọi ở Trường-sơn, các dân Da-đen ở Phi-châu, các dân Da-đỏ ở Mỹ-châu. Văn-hóa không phải là văn-minh, mà văn-minh chỉ là giai đoạn khá cao của văn-hóa.
Người ta lại thường lầm rằng văn-hóa là những cái thuộc về tinh thần như tư tưởng, học thuật, tôn giáo, pháp luật, cơ hồ lộn văn-hóa với ý thức hệ (idéologie). Ý thức hệ chỉ là biểu hiện những trạng thái sinh hoạt về trí tuệ, tình cảm, chỉ là một phần của văn-hóa, vì văn-hóa bao hàm hết thảy các phương diện sinh hoạt của loài người, từ sinh hoạt vật chất, sinh hoạt tinh thần cho đến sinh hoạt xã-hội.
Vì văn-hóa bao gồm hết cả các phương diện của sinh hoạt cho nên ta có thể nói rằng « văn-hóa tức là sinh hoạt ». Tuy nhiên, văn-hóa với sinh hoạt vẫn là hai cái khác nhau, chứ không phải rằng hai chữ « văn-hóa » và « sinh hoạt » có thể thông dụng với nhau được đâu.
Người nhà quê bì bõm trong bùn dưới nắng để cày ruộng, người ấy đương sinh hoạt chứ không phải hoạt động về văn-hóa. Nhưng những người xưa đã nhờ kinh nghiệm và thiên tài mà biết chế ra lưỡi cày đồng hay sắt để thay cho lưỡi cuốc đá, đã biết dùng trâu bò mà thay sức người, cũng như các nhà kỹ sư nông học lợi dụng khoa-học mà cải lương kỹ-thuật nghề nông, đều đã sản sinh giá trị văn-hóa, làm cho văn-hóa tiến bộ nhiều lắm. Khi người mất trộm vác đơn đi kiện, khi ông quan tòa ngồi xử kiện, họ chỉ sinh hoạt, nhưng tất cả những người đã tham dự xa gần vào sự tạo thành tục lệ hay pháp luật, cùng sự tổ-chức pháp đình là đã hoạt động về văn-hóa. Những người đào kép nhẩy múa trên sân khấu chỉ sinh hoạt, nhưng khi họ gắng công tập một điệu múa điệu hát xưa, hay đặt một điệu múa mới, một điệu hát mới, thì cũng như những người viết tuồng, những người bố cảnh, họ hoạt động về văn-hóa.
Theo các tỷ dụ ấy, chúng ta thấy văn-hóa và sinh hoạt có chỗ giống nhau và khác nhau thế nào. Nhưng thực ra chúng ta không thể lấy văn-hóa và sinh hoạt làm hai vật đối lập mà so sánh với nhau, vì văn-hóa không thể nào lìa sinh hoạt ra mà phát triển được. Văn-hóa chỉ có thể phát triển ở trên đám đất sinh hoạt mà thôi.
Nhưng các động vật cũng sinh hoạt mà sao không có văn-hóa ? Chính bởi văn-hóa mà loài người khác với loài động vật vậy. Ta có thể nói rằng văn-hóa là thành tích của sự gắng sức không ngừng của loài người để thoát ly dần dần sự áp bách của tự nhiên – chính loài người cũng là một phần của tự nhiên – là bao nhiêu lực lượng loài người sáng-tạo và vận dụng – từ sự phát minh ra lửa, sự dùng quần áo, làm nhà cửa, đến sự ứng dụng điện khí, sự chế tạo tàu lặn, máy bay, từ các ma thuật và thần thoại của người thái cổ cho đến những nghệ thuật, triết-học và khoa-học đời nay – để chống cự và chinh phục tự nhiên. Những lực lượng ấy là biểu hiện những trạng thái sinh hoạt của loài người, kết tinh thành những hình thức tương đương mà ta thường gọi là những giá trị văn-hóa. Ta có thể nói rằng văn-hóa là những giá trị biểu hiện cuộc sinh hoạt mạnh mẽ của loài người, trong cả các phương diện vật chất, tinh thần và xã-hội.
Bằng vào giới thuyết ấy, tôi xin kể đại khái những môn bộ gồm thành văn-hóa như sau này : hình thái kỹ-thuật, hình thái kinh tế, hình thái chính trị, pháp luật, binh chế, giáo dục, ngôn ngữ, văn tự, văn-học, nghệ thuật, khoa-học, triết-học, phong tục, lễ nghi, tôn giáo, v.v… Cũng bằng vào giới thuyết ấy, chúng ta thấy rằng đời nào cũng có văn-hóa, dân nào cũng có văn-hóa, có khác nhau chỉ là trình độ hơn kém mà thôi.
Mời các bạn đón đọc Văn Hóa Là Gì? của tác giả Đào Duy Anh.